In de herfst van 1385 koos ene Ólafur bij de noordwestkust van IJsland het ruime sop. En Ólafur was niet uit op kleine visjes – hij had het gemunt op de grootste prooi die in de koude wateren van IJsland te vinden was: de blauwe vinvis.
Uiteindelijk kwam hij een van deze enorme dieren tegen. Zijn houten bootje viel erbij in het niet, en de walvis zwom nietsvermoedend naar hem toe.
Uit alle macht hief hij zijn speciaal gemerkte speer op en stak deze herhaaldelijk in de walvis.
Als het goed ging, was de walvis zo zwaargewond dat hij dood zou aanspoelen op een IJslands strand. Daar zou het merkteken van Ólafurs speer aan alle andere IJslanders laten zien dat hij degene was die het enorme dier had gedood.
Het bloedige verhaal van Ólafur en de walvis werd pas in de 17e eeuw opgetekend door de dichter Jón Gudmundsson, maar het geeft een goed inzicht in de walvisjachtmethoden in IJsland.
De praktijk gaat terug tot de Vikingtijd, maar historici of archeologen hadden er lang weinig aandacht voor.
De walvisvangst wordt ook wel de ‘onzichtbare bron’ genoemd, omdat experts vermoeden dat een groot deel van de voeding in IJsland afkomstig was van walvissen, maar dit maar moeilijk kunnen bewijzen.
Maar daar komt nu verandering in, mede dankzij de Amerikaanse historicus Vicki Szabo van de Western Carolina University. Met steun van de Amerikaanse National Science Foundation doet ze al 30 jaar onderzoek naar de relatie van IJsland met walvissen, en ze heeft aangetoond dat vooral de blauwe vinvis een veel belangrijkere voedselbron was dan eerder gedacht.
Eén walvis kon een boerderij maandenlang voeden
Maar hoe was het mogelijk dat vissers al in de 11e eeuw blauwe vinvissen konden doden vanaf hun bootjes?
De blauwe vinvis is het grootste dier ter wereld, wordt meer dan 30 meter lang en kan 150 ton wegen. Dat is evenveel als ongeveer 3000 lammeren.
Het ligt dan ook niet voor de hand dat ze direct vanuit een bootje een walvis doodden, zegt Szabo tegen Historia. De vissers staken het bakbeest vaak met hun speren en hoopten dat de walvis binnen een paar dagen zou sterven – door een gelukstreffer die zijn organen raakte of door een infectie.
Archeologisch onderzoek naar de vroege Noorse walvisvaart duidt erop dat de speren waren voorzien van het gif van de plant monnikskap of zelfs behandeld waren met bacteriën. Maar er is geen eenduidig bewijs dat dit ook in IJsland het geval was.
‘Eén grote blauwe vinvis kon een boerderij maandenlang voeden. En door het vlees op te slaan in walviskuilen kon je er een hele tijd van eten. Ik denk dat het uiteindelijk niet bepaald lekker meer was, maar nog wel eetbaar,’ zegt Szabo.
We weten ook dat het vlees van een blauwe vinvis in IJsland zeer gewaardeerd werd, en volgens een Scandinavische tekst uit de 13e eeuw was het ‘beter te eten en ruikt het beter dan alle andere vissen’.
Normaal zou een visser er niet zo blij mee zijn als zijn prooi ontkomt en honderden kilometers verderop sterft. Maar in IJsland was de walvisjacht georganiseerd volgens een nauwkeurig systeem, dat deze bijzondere jacht mogelijk maakte. De 13e-eeuwse wet Grágás geeft bepalingen voor de walvisvangst.
De walvisjager moest een speer met een speciaal merkteken gebruiken. Als de dode walvis aanspoelde op een strand, was het de plicht van de plaatselijke heer om te proberen een merkteken te vinden, zodat hij wist welke visser recht had op de prooi.
‘Als een walvis op een strand werd gevonden, was de vinder verplicht om te zoeken naar een merkteken als dat het dier werd geslacht. Als er een teken werd gevonden en opzettelijk verborgen, kon je vogelvrij worden – zo serieus werd het genomen,’ zegt Szabo.
Het systeem was echter niet perfect. Volgens het verhaal van de walvisvaarder Ólafur belandde zijn prooi zo’n 1500 kilometer verderop, in Groenland. Ongelooflijk genoeg werd de walvis gevonden door een IJslandse hoofdman en zijn mannen, die hem natuurlijk niet aan Ólafur konden overhandigen. Ze slachtten hem zelf en aten hem op om niet te verhongeren in het barre klimaat van Groenland.
Vooral blauwe vinvissen
Dankzij saga’s, wetsteksten en andere bronnen weten we al langer dat de IJslanders in de Vikingtijd en middeleeuwen blauwe vinvissen vingen en aten. Maar de omvang van de jacht was altijd erg onzeker.
Veel blauwe vinvissen die in IJsland zijn gegeten, waren uit zichzelf aangespoeld, zonder door een visser te zijn verwond.
Het Diplomatarium Islandicum, een verzameling IJslandse juridische documenten uit de middeleeuwen, bevat duidelijke regels over de verdeling van het vlees van een aangespoelde walvis tussen onder andere de landeigenaar en kerken en kloosters. Maar regels waren één ding, ze opvolgen was iets anders. Maar liefst vijf saga’s vertellen dat er gevechten uitbraken over het recht op gestrande blauwe vinvissen.
Wat vooral indrukwekkend is aan Szabo’s onderzoek is hoe ze heeft kunnen vaststellen dat de IJslanders vooral de grote blauwe vinvissen aten.
Dit was een lastige archeologische taak, omdat IJslanders de walvissen meestal aan de kust verwerkten, waardoor de meeste botten in zee spoelden. En tot een paar jaar geleden werden walvisbotten door archeologen niet op soort geregistreerd, maar alleen gecategoriseerd als ‘grote walvis’ of ‘kleine walvis’.
Nu gebruiken wetenschappers DNA-analyse en spectroscopie, waarmee de chemische samenstelling van botten wordt bepaald door collageeneiwitten te analyseren. Hiermee kunnen veel walvissoorten worden geïdentificeerd, waaronder blauwe vinvissen.
Omdat de jacht op blauwe vinvissen zo’n uitdaging was, verwachtte Szabo’s team meer bewijs te vinden van kleinere walvissen, zoals grienden en dwergvinvissen, die makkelijker naar het land gedreven en geslacht konden worden.
Maar de resultaten van een DNA-analyse van 124 walvisbotten uit heel IJsland, gedateerd tussen 900 en 1800, waren volgens Szabo ‘verbluffend’. Meer dan de helft was afkomstig van blauwe vinvissen. De rest was een mengeling van ruim een dozijn andere soorten.
De DNA-analyse kwam overeen met de oudere teksten, zoals het verhaal van Ólafur, en wees uit dat de oude schrijvers niet overdreven. Er werden blauwe vinvissen gevangen in IJsland, en ze waren zelfs de belangrijkste walvissoort die werd bejaagd.
Onlangs, in 2023, stuitten onderzoekers op de jackpot bij de plaats Hafnir aan de zuidoostkust van IJsland. ‘Ik heb nog nooit een archeologische vindplaats gezien met zoveel walvisbotten,’ zegt Szabo tegen het tijdschrift Hakai.
Er liggen zoveel botten dat ze niet allemaal van gestrande walvissen kunnen zijn, dus veel dieren moeten als jachtprooi zijn gedood. Sommige botten zijn zo groot dat ze alleen van een blauwe vinvis kunnen zijn. Nu moeten ze worden geanalyseerd, en de resultaten zullen waarschijnlijk in de herfst van 2024 worden gepubliceerd.
De onderzoekers kunnen echter nu al zeggen dat de jacht op blauwe vinvissen beduidend was. Volgens hen komt dat doordat er in de middeleeuwen veel meer blauwe vinvissen rond IJsland waren dan nu. De walvissen hadden ook geen natuurlijke vijanden en meden mensen niet.
Veel van de gedode walvissen waren waarschijnlijk nieuwsgierige kalveren die naar de vissers in hun boten zwommen om te spelen – om vervolgens door mannen als Ólafur te worden gespietst.
